Vrijdenkers, wat zijn dat voor mensen....?

Al weer enige tijd geleden werd mijn aandacht getrokken door de kop van een artikel in een groot landelijk dagblad. Het ging over vrijdenkers.

Mijn eerste reactie was: vrijdenkers, dat ben ik toch ook?

Ik kan toch alles vrij denken, alles vrij zeggen. We leven toch in een vrij land en in een vrije wereld.

Juist bij dat laatste woord realiseerde ik mij dat dat eigenlijk niet zo is.

Zeker niet in de hele wereld, maar ook in Nederland niet,

Wij kunnen alles denken, maar ook alles zo maar zeggen?

Juist in de afgelopen twee jaar waarin wij met de wereldwijde pandemie van Corona geconfronteerd werden en vooral met de maatregelen daaromtrent is het mij in ieder geval duidelijk geworden dat je niet alles kunt en vooral niet moet zeggen.

De tegenstellingen tussen mensen over de genomen maatregelen zijn intens.

Het heeft mij getroffen hoe een grote kloof er tussen bevolkingsgroepen kan ontstaan.

En dan heb ik het nog maar over een onderwerp.

In mijn beleving kunnen we vrij denken, gelukkig in dit land ook frank en vrij je mening uiten. Maar toch zitten daar nuances in: het moet fair zijn en je moet het op een manier doen waarmee je niemand kwetst. Dat heeft er nog wel eens aan gemankeerd de afgelopen tijd.

Protestacties, vernielingen, noem maar op.

Het is jammer dat dat gebeurt. Ik heb mij soms ook vragen gesteld bij de genomen maatregelen, maar ik heb mij ook gerealiseerd “ga maar eens op die stoel zitten om beslissingen te nemen”.

En ja, achteraf is alles makkelijk.

Maar het polariseren in de maatschappij is duidelijk toegenomen en dat is niet fijn.

Maar terug naar het artikel in de krant:

Nederland is een land van vrijdenkers. We kennen een lange traditie van mensen, die hun tegendraadse mening niet onder stoelen of banken staken, zoals Erasmus, Spinoza en Multatuli.

Toch is het verkondigen van je vrije mening zelfs bij ons niet altijd even eenvoudig.

De ware vrijdenker breekt met de gangbare opvattingen en trapt daarmee vaak tegen de schenen  van de vertegenwoordigers van de gevestigde orde, met alle gevolgen van dien.

Waar komt toch die drang vandaan?

De term vrijdenkerij is ontstaan in de 18e eeuw. Tijdens de verlichting werd het belangrijk gevonden dat je een mening had en dat jezelf vrijmaakte van starre denkwijzen.

Marieke van den Doel, universitair docent geschiedenis van het Humanisme, vertelt dat het vrijdenken al veel langer bestond: “Eigenlijk is het al zo oud als de menselijke geschiedenis”.

Maar in de perioden daar voor noemde men de vrijdenkers bijvoorbeeld Libertijnen.

In Nederland en Europa is Erasmus een  belangrijke grondlegger van het moderne vrijdenken. De filosoof en theoloog zette eind 15e eeuw zijn vraagtekens bij het Nieuwe Testament. Erasmus was bezig met een vertaling er van en ontdekte dat er in de loop der tijd veel tekst was bijgevoegd. Hij wilde terug naar de bron en durfde daar mee buiten de gebaande paden te treden.

In de 19e eeuw publiceerde Frans Junghuhn in 1854 het boek Licht en Schaduwbeelden uit de binnenlanden van Java, waarin hij zich zeer kritisch uit laat over religies.

Hij richt met enkele geestverwanten het tijdschrift De Dageraad op, waarmee ze burgers willen aanzetten tot zelfstandig denken.

Uit de redactie komt een jaar later een gelijknamige vrijdenkersvereniging voor. Steeds meer bewegingen met politieke thema’s vinden aansluiting bij De Dageraad, zoals het anti kolonialisme van schrijver Multatuli en het feminisme van de eerste vrouwelijke arts, Aletta Jacobs.

In de vrijdenkerij als beweging zit een tegenstelling verscholen. Je kunt je afvragen hoe vrij je bent als je tot een groep behoort, legt Marieke van den Doel uit. Hoe zwaar is de druk om je te conformeren aan de ideologie van de groep?  De hIstorica is gastcurator van de expositie “vrijdenkers van Spinoza tot nu” in het Amsterdams museum. Het concept vrijdenker is door de eeuwen heen veranderd. In het huidige digitale tijdperk is vrijheid oneindig geworden. Maar tegelijkertijd word je enorm gestuurd en is het lastig je eigen pad te volgen.

Rien F. Inniger